اگر یک اسپانیایی توتون را به دنیا معرفی کرد، پرتغالی‌ها ایرانیان را با این پدیده آشنا کردند. حضور پرتغالی‌ها در خلیج فارس در قرن دهم هجری زمینه‌ای شد برای این‌که دودکشی وارد ایران شود. پرتغالی‌ها توتون را با چیزی شبیه پیپ می‌کشند. ایرانیان این وسیله را کمی بلندتر کردند و چپق را ساختند. علاوه بر این وسیله‌ای اختراع کردند که به وسیله آب موجود در آن بتوانند از مضرات استنشاق دود بکاهند و آن وسیله قلیان بود.

قلیان، اگر چه نامی عربی دارد اما ظاهرا ایرانی‌ساز است. گویند نام آن را قلیان گذارده‌اند تا معرف صدایش باشد و برخی هم از ریشه غلی در عربی به معنای جوشیدن صحبت می‌کنند. همان‌طور که ریشه کلمه ناشناخته است، نخستین مبدع آن نیز شناخته شده نیست. اگر چه در برخی اسناد از عبدالفتح گیلانی، فیزیکدان دربار اکبر اول، پادشاه مغول به این عنوان یاد شده است، اما شعری از اهلی شیرازی که در قرن دهم هجری سروده شده و در آن از قلیان یاد شده است این نظر را باطل می‌کند. آنچه معلوم است این که باید ظهور قلیان را از عصر صفوی به نظاره نشست.

اولین نقاشی که از قلیان به جا مانده، تصویری به قلم رضا عباسی است از نشمی کماندار، فردی در دربار شاه عباس بزرگ. نخستین اشعار هم متعلق به همین دوران است و نشان می‌دهد قلیان از این دوره وارد فضای ایرانی شده است.اما ظاهرا ایرانیان در کشیدن قلیان افراط داشته‌اند. تا جایی که تاورنیه، از سیاحان اروپایی در سفرنامه خود می‌نویسد: «ایرانیان زن و مرد، به‌طوری از جوانی عادت به کشیدن تنباکو کرده‌اند که کاسبی که باید پنج شاهی خرج روزانه کند، سه شاهی آن‌را به مصرف تنباکو می‌رساند.

می‌گویند اگر تنباکو نداشتیم چطور ممکن بود کیف و دماغ داشته باشیم؟» او همچنین می‌گوید نخستین چیزی که ایرانیان سر سفره می‌آورند، قلیان و قهوه است و نخستین چیزی که برای افطار در ماه رمضان آماده می‌کنند قلیان است. افراط ایرانیان به حدی بوده است که در مدارس نیز استاد و شاگرد هنگام تفکر عمیق قلیان می‌کشیدند و در سفر بزرگان نیز، فردی مامور این بود که قلیان آنان را کنار کالسکه یا مرکب بیاورد تا او بتواند در حین راه رفتن قلیان بکشد. در دربار حکومتی نیز فردی به عنوان قلیان‌دار یا چپق‌دار شناخته می‌شد که سمت مهمی هم داشته است.

اما تاریخ ماجرای ممنوعیت قلیان هم جالب است. ظاهرا شاه عباس نخستین کسی بوده است که به فکر ممنوعیت تدخین توتون و تنباکو افتاده است. گویند برای این کار، روزی در یک مجلس رسمی دستور داد به جای تنباکو، پهن بریزند و آنگاه، خود این تنباکو را یک تنباکوی فرد اعلا، تولید همدان معرفی کرد. همه نیز از کیفیت تنباکو تعریف کردند و آنگاه شاه خطاب به جماعت گفت مرده شوی چیزی را ببرند که نتوان آن را از پهن تشخیص داد. بعد از آن بود که کشیدن توتون و تنباکو در ایران ممنوع شد و حتی گفته شده، تاجرانی که در اردوی جنگی شاه، توتون توزیع کرده بودند با همان توتون‌ها سوزانده شدند و سربازان استفاده کننده نیز بینی و لب خود را از دست دادند! اما همه شاهان صفوی این‌گونه نبودند کما این‌که بعد از شاه عباس نیز دوباره قلیان به عرصه اجتماعی برگشت. برخی دلیل این امر را مالیات کلانی می‌دانستند که دولت از تولید توتون و تنباکو به‌دست می‌آورد. شاهان سلسله‌های دیگر، بخصوص قاجاریه هم نظری مثبت به این پدیده داشتند. قلیان مخصوص و زینتی قاجاری‌ها در موزه جواهرات سلطنتی ایران هم اکنون نیز موجود است و در موزه جواهرات سلطنتی نگهداری می‌شد.اما شاید مهم‌ترین حضور قلیان در تاریخ ایران را باید در عصر قاجار جستجو کرد.

آنجا که میرزای شیرازی، مرجع بزرگ تقلید وقت، در اعتراض به اعطای انحصار توتون و تنباکوی کشور به انگلیسی‌ها، فتوای تحریم توتون و تنباکو را صادر کرد. روایت‌های تاریخی از شکسته‌شدن قلیان‌های بسیار حتی در حرمسرای شاه، در آن روز حکایت کرد که به عنوان حمایت و تبعیت از این فتوا انجام شد.

مثل ریشه‌دار بودن در تاریخ، قلیان در ادب فارسی هم ریشه پیدا کرده است. همان‌طور که بیان شد نخستین شعر درباره قلیان از اهلی شیرازی به دست رسیده است. او در قرن دهم هجری می‌گوید: «قلیان ز لب تو بهره‌ور می‌گردد‌/‌ نی در دهن تو نیشکر می‌گردد‌/‌ بر گرد رخ تو دود تنباکو نیست‌/‌ ابریست که بر گرد قمر می‌گردد» در متون نثر هم رساله‌ای با عنوان رساله تنباکوئیه در این زمینه موجود است که در دوره صفویه به دست محمد ابراهیم دوالشرفین کرمانی نوشته شده است.

در این رساله که زبانی طنز دارد معنای لغوی تنباکو و انواع آن و برخی حوادث تاریخی پیرامون تنباکو نوشته شده است. از آنچه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که کشیدن دخانیات بخصوص قلیان، ولو به صورت یک عادت نادرست، در فرهنگ ایرانی بوده است. توجه به این مساله خواهد توانست برای هرگونه اقدام، بخصوص اقدام قانونی تاثیرگذار و راهگشا خواهد بود.

جغرافیای قلیان و قهوه‌خانه‌داری در ایران